Voorgaande symposia

8e CNN Middagsymposium

Vrijdagmiddag 10 juni 2022 in Assen.
Gastheer is het Slaapcentrum van GGZ Drenthe in Assen.

Op vrijdag 10 juni vindt het achtste middagsymposium van het Chronotherapie Netwerk Nederland plaats bij het Expertisecentrum Slaap en Psychiatrie van GGZ Drenthe. Het symposium duurt van 13.00 – 17.00 uur en vindt plaats in de Adventskerk, Dennenweg 9 in Assen. 

Klik hier om je aan te melden

Programma

12.30 – 13.00 uur Ontvangst

Sessie 1: Voorzitter: Rixt Riemersma, psychiater en behandelcoördinator Exptertisecentrum Slaap en Psychiatrie

13.00 – 13.10 uur Welkom en opening
Erik Mulder psychiater en directeur behandelzaken GGz Drenthe

13.10 – 13.30 uur Is het antidepressieve effect van lichttherapie bij mensen met een depressieve stoornis vergelijkbaar in het lente/zomerseizoen versus het herfst/winterseizoen? 
Emmy Ottenheim en Jochem Maes, beiden AIOS psychiatrie GGzE

13.30 – 13.50 uur Optimaliseren van kantoor verlichting – kunnen we de chronobiologie kennis vertalen naar het veld? 
Marina Giménez, PhD, Bioloog, science advisor Chrono@Work

13.50 – 14.10 uur Lichttherapie voor vermoeidheid bij kanker. 
Danielle Starreveld, PhD, psycholoog en onderzoeker

14.10 – 14.30 uur Lichttherapie bij overgangsklachten bij vrouwen met vervroegde menopauze
Geranne Jiskoot, PhD, psycholoog en post-doc onderzoeker, Erasmus MC, afdeling Voortplantingsgeneeskunde    
 
14.30 – 14.50 uur Pauze

Sessie 2: Voorzitter: Esmée Verwijk, klinisch  neuropsycholoog, Universiteit van Amsterdam

14.50 – 15.10 uur Circadiane ritmestoornissen in de psychiatrie
Teus Mijnster, psycholoog en promovendus Expertisecentrum Slaap en Psychiatrie

15.10 – 15.30 uur Insomnie behandeling ter preventie van depressie
Joyce Reesen, PhD onderzoeker Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen

15.30 – 15.50 uur Het gebruik van circadiane markers als voorspeller van effect in de behandeling van depressie – een systematische review. 
Stella Druiven, MD-PhD student, Universitair Centrum Psychiatrie, UMCG

15.50 – 16.10 uur Proefschrift overzicht: het verband tussen slecht slapen en agressie. 
Maaike van Veen, psychiater en promovenda Expertisecentrum Slaap en Psychiatrie

16.10 – 16.45 uur Allen: Hebt u interessante casussen, ideeën of nieuw onderzoek waarvan u ons kort op de hoogte wilt stellen, dan kan dat hier. Als u hier gebruik van wilt maken, wilt u dat dan kenbaar maken vóór 3 juni  in verband met de organisatie en het verdelen van de tijd?

16.45 – 17.45 uur Afsluiting en borrel

Voor sprekersinformatie en de samenvattingen, klik hier

Accreditatie bij de diverse beroepsverenigingen is aangevraagd.

7e CNN Middagsymposium

vrijdag 4 juni 2021 – Slaap-waak centrum SEIN-Zwolle Online symposium

Vanuit Theater Buitensociëteit te Zwolle zal het online CNN middagsymposium 2021 plaatsvinden op
4 juni 2021 van 12.45-17.15 uur. Kijk voor meer informatie op het programma.

Onze gastheer is SEIN Zwolle die dit allemaal mogelijk heeft gemaakt. Vanwege COVID19 kunnen wij elkaar helaas dit jaar niet in levende lijve ontmoeten. Het symposium zal dit jaar daarom online plaatsvinden. Via een live stream zijn de presentaties te volgen.

U kunt zich hiervoor nog steeds aanmelden via het online aanmeldingsformulier

Accreditatie bij de diverse beroepsverenigingen is aangevraagd.

 

6e CNN Middagsymposium

vrijdag 17 mei 2019 – GGzE Eindhoven

Na inmiddels het eerste lustrum van het CNN middagsymposium vorig jaar in het Antoni van Leeuwenhoek, vindt nu het zesde middagsymposium in Eindhoven plaats. Klinische Chronotherapie neemt in toenemende mate een plaats in binnen de (geestelijke) gezondheidszorg. Het aantal toepassingen groeit samen met het enthousiasme en kennis van onderzoekers en behandelaren. Op dit zesde symposium zal een aantal nieuwe ontwikkelingen worden gepresenteerd evenals ervaringen die opgedaan zijn met het toepassen van klinische chronotherapie. Daarnaast wordt iedereen uitgenodigd die werkzaam is op het gebied van de chronotherapie zijn of haar plannen, ervaringen en passie met de anderen te delen door dat te benoemen in een korte presentatie.

Datum, tijd en locatie

Vrijdag 17 mei, van 12.00-18.00 uur

Het Ketelhuis

Landgoed de Grote Beek

Doctor Poletlaan 45

5626 AB Eindhoven (zijstraat van de Boschdijk, Hoofdingang Grote Beek)

 

Doelgroep

Psychiaters, psychologen, verpleegkundigen, onderzoekers en iedereen die te maken heeft of geïnteresseerd is in de klinische chronotherapie

Accreditatie en deelnamekosten

Accreditatie is aangevraagd bij de FGzP, NVvP en voor Verpleegkundig Specialisten

Deelname aan het symposium is gratis. Dit is inclusief koffie/thee en borrel. Tegen een kleine vergoeding kunt u voorafgaand aan het symposium gebruik maken van een lunch.

Registratie

Meld u aan via:

thea.smits@ggze.nl

 

Vermeld in de mail uw naam, discipline, BIG nummer (indien relevant) en organisatie en of u tegen vergoeding gebruik wilt maken van een lunch. Geef tevens aan of u gebruik wilt maken van de gelegenheid om een korte presentatie te houden over uw plannen en ideeën om chronotherapie als behandeling te gaan toepassen of onderzoeken

Wij hopen u op vrijdag 17 mei te zien!

 

Lisette Rops, psychiater, GGzE Eindhoven

Marijke Gordijn, chronobioloog, RUG & Chrono@Work BV

Ybe Meesters, klinisch psycholoog, UMCG Groningen

Harm-Pieter Spaans, psychiater, Parnassia Groep Den Haag

Daniëlle Starreveld, promovendus, NKI Amsterdam

Esmée Verwijk, klinisch neuropsycholoog, Amsterdam UMC en UvA

Programma

12.00     Ontvangst en registratie

 

Voorzitter: Lisette Rops

12.50     Welkomstwoord

Marie-Louise Vossen, Raad van Bestuur GGzE

 13.00     Melatonine is het hormoon van de nacht, niet het           slaaphormoon

Marijke Gordijn

13.20     Melatoninegebruik bij slaapproblemen van kinderen en adolescenten met ADHD

                Karin Janssens

 

13.40     Effecten van melatonine onder verschillende lichtcondities op

               alertheid en lichaamstemperatuur         

                Renske Lok

 

14.00     Slapeloosheid verlichten

                Eus van Someren

 

14.20     Biodynamisch licht en het effect hiervan op het slaappatroon en neuropsychiatrische symptomen bij klinisch opgenomen patiënten met dementie

                Ellen van Lieshout-van Dal

 

14.40     Vermoeidheid in de offshore industrie: Night Fit een proactieve lichttherapie methode

                Koos Meijer

 

15.00 – 15.30       Theepauze

 

Voorzitter: Esmée Verwijk

15.30     Circadiane ritme stoornissen bij volwassenen met een autisme

                spectrum stoornis

Karin van Rijn

 

15.50     Psychiatrie van de toekomst: brede implementatie chronotherapie en leefstijl binnen de GGZ

                Lisette Rops

 

16.10     Het verband tussen slaappatroon en vermoeidheid na kanker

                Daniëlle Starreveld

 

16.20     Prille ervaringen van een Intensief Behandelteam: Thuis met een lamp

Marijke Jitta

 

16.30     Gelegenheid voor last minute inbreng, discussie, oprispingen

 

16.50     Afsluiting

 

17.00 – 18.00       Borrel

 

 

 

Uit voorgaande jaren:

Centrale Hal

 

Chronotherapie Netwerk Nederland

5e middagsymposium

 

 

18 mei 2018

 

Op 18 mei 2018 zal het 5e middagsymposium van het Chronotherapie Netwerk Nederland plaatsvinden in het Antoni van Leeuwenhoek te Amsterdam. Dit netwerk is een platform voor clinici en onderzoekers die werken met chronotherapie. Chronotherapie is een verzamelnaam voor verschillende behandelingen die de biologische 24-uursritmiek van mensen beïnvloedt, bijvoorbeeld waaktherapie (ook wel slaapdeprivatie), sociale ritme therapie en lichttherapie.

Tijdens het 5e middagsymposium van Chronotherapie Netwerk Nederland wordt u o.a. op de hoogte gebracht van de laatste ontwikkelingen op het gebied van lichttherapie in verschillende patiëntengroepen, de relatie tussen circadiane ritmes en ADHD en het effect van zonlicht op slaap. Het volledige programma vindt u hieronder.

We zijn trots om u voorafgaand aan het symposium uit te nodigen voor een Engelstalige lezing van prof. dr. S. Ancoli-Israel. Zij is wereldwijd bekend om haar onderzoek naar slaap en is nauw betrokken bij het SPARKLE project dat gecoördineerd wordt door het Antoni van Leeuwenhoek te Amsterdam. In dit project wordt het effect van lichttherapie op vermoeidheid na kanker onderzocht. In haar lezing zal prof. dr. S. Ancoli-Israel de relatie tussen vermoeidheid, slaap en circadiane ritmes in kanker toelichten.

Voorafgaand aan het middagsymposium bent u van harte welkom om met elkaar te lunchen (eigen bijdrage à 15 euro).

 

 

Datum

Vrijdag 18 mei 2018

Locatie

Piet Borst Auditorium
Antoni van Leeuwenhoek
Plesmanlaan 121, 1066 CX Amsterdam

Contact

Daniëlle Starreveld
Psychosociaal onderzoek en epidemiologie
cnn@nki.nl
020 512 9093

 Inschrijven:

 

https://www.avl.nl/5de-middagsymposium-chronotherapie-netwerk-nederland/

 

Programma


Ochtend – Voorzitter: Dr. Eveline Bleiker (Antoni van Leeuwenhoek)

  • 11:00 – 12:00 Fatigue, Sleep and Circadian Rhythms in Cancer
    Spreker: prof. dr. Sonia Ancoli-Israel (University of San Diego, California)
  • 12:00 – 13:00 Lunch
  • 13:00 Welkom (Dr. Y. Meesters, Rijksuniversiteit Groningen)

 

Sessie 1 – Voorzitter: Drs. Daniëlle Starreveld (Antoni van Leeuwenhoek)

  • 13:05 – 13:25 Een dubbelblind gerandomiseerd onderzoek naar de effectiviteit van lichttherapie op depressie in patiënten met de ziekte van Parkinson
    Spreker: Sonja Rutten (Antoni van Leeuwenhoek, VUmc)
  • 13:25 – 13:45 Blootstelling aan zonlicht verbetert de slaap
    Spreker: Emma Wams (Rijksuniversiteit Groningen)
  • 13:45 – 14:05 Is ADHD een stoornis van het circadiane ritme? Over ADHD, laat slapen en gezondheid
    Spreker: Sandra Kooij (PsyQ)
  • 14:05 – 14:20 Faseverschuiving bij ADHD van Slaap en Eetlust (FASE)
    Spreker: Emma van Andel (PsyQ)
  • 14:20 – 14:35 Kijken in het oog van ADHD (EYE-ADHD)
    Spreker: Farangis Dorani (PsyQ)
  • 14:35 – 15:05 Pauze

Sessie 2 – Voorzitter: Dr. Harm-Pieter Spaans (Parnassia)

  • 15:05 – 15:25 Circadiaan ritme en slaap bij patiënten met een langdurige bewustzijnsstoornis
    Spreker: Henk Eilander (Radboudumc)
  • 15:25 – 15:45 Effecten van lichttherapie op de stemming en insuline gevoeligheid van patiënten met een depressie en type 2 diabetes: resultaten van een gerandomiseerde, dubbelblinde, parallelgroepen studie
    Spreker: Annelies Brouwer (VUmc)
  • 15:45 – 16:05 Zorgt cafeïne voor slecht slapen? Niet voor iedereen…
    Spreker: Mirjam L. Kerpershoek (Universiteit Leiden)
  • 16:05 – 16:20 Lichttherapie in reumatoïde artritis om symptomen van vermoeidheid en andere ziekte-uitkomsten te verbeteren: een gerandomiseerde, gecontroleerde pilot trial
    Spreker: Eshter Habers (Universiteit Leiden)
  • 16:20 – 16:35 Ontwikkeling van een landelijke dataset chronotherapie
    Sprekers: Esmee Verwijk (Universiteit van Amsterdam, AMC) Astrid van Jaarsveld (PHHaastrecht), Daniëlle Starreveld (Antoni van Leeuwenhoek)
  • 16:35 – 16:55 Uw inbreng
    Heeft u interessante casussen, ideeën of nieuw onderzoek waarvan u ons kort op de hoogte wilt stellen?
  • 16:55 – 17:00 Afsluiting (Dr. Eveline Bleiker, Antoni van Leeuwenhoek)
  • 17:00 Borrel

Wie zijn uw sprekers

SoniaProf. dr. S. Ancoli-IsraelProf. Dr. S. Ancoli-Israel is emeritus hoogleraar psychiatrie aan de universiteit van California San Diego School of Medicine waar ze leiding geeft aan drie verschillende laboratoria gericht op slaap en chronobiologie. Haar interesses gaan uit naar het longitudinale effect van slaapstoornissen op vermoeidheid, veroudering, het effect van circadiane ritmes op slaap en therapeutische interventies voor slaapproblemen in dementie. Haar huidige onderzoek richt zich met name op de relatie tussen slaap, vermoeidheid en circadiane ritmes binnen de oncologie.

 

12 mei 2017

Vierde  CNN middagsymposium

Locatie:

Klein Auditorium, Academiegebouw, Rapenburg 73, 2311 GJ, Leiden.

Programma

13.00               Welkom

Prof. Willem van der Does, Klinische Psychologie, Universiteit Leiden

Sessie 1 (voorzitter: Dr. Niki Antypa, Universiteit Leiden)

13.05               Chronotype en depressieve klachten bij studenten
Spreker: Julia F. van den Berg, PhD, Universiteit Leiden

13.35               Lichttherapie bij patiënten met een winterdepressie in het kader van een bipolaire stoornis type I en II
Spreker: Lisette Rops, GGzE Select, Eindhoven

14.05               Aanwijzingen voor seizoensinvloeden op antepartum depressie
Spreker: B. Bais, Erasmus MC

14.35               Pauze (koffie / thee)

Sessie 2           (voorzitter: Dr. Marijke Gordijn, Rijksuniversiteit Groningen,

 Chrono@Work)

15.05               Verbeteren van slaap kwaliteit, psychosociaal functioneren en kanker gerelateerde vermoeidheid met licht therapie (SPARKLE-studie).
Spreker: Danielle Starreveld, Nederlands Kanker Instituut

 15.35               Slaapstoornissen bij mensen met ernstig niet-aangeboren hersenletsel, een casusbeschrijving
Sprekers: Dr. Henk Eilander, Brain Consult; Dr. Esmée Verwijk (Parnassia Den Haag, Slaapvaardig Haarlem

16.05               Hoe we van licht biologische duisternis kunnen maken
Jan L. Souman, Philips Lighting

16.35               Uw inbreng

                        Hebt u interessante casussen, ideeën of nieuw onderzoek waarvan

U ons kort op de hoogte wilt stellen? (graag van te voren aanmelden i.v.m. verdelen van de tijd)

16.55               Afsluiting (prof. W. van der Does)

17.00               Borrel 

Aanmelden:

https://leidenuniv.eu.qualtrics.com/SE/?SID=SV_cZPy0OvyqhMEDnT

 


 

 

Tweede middag symposium Klinische Chronotherapie: 24 april 2015, in het Universitair Medisch Centrum Groningen.

umcg

Download hier de presentatie van Mijke Lambregtse – van den Berg.

Download hier de presentatie van Rixt Riemersma-van der Lek.

Download hier de presentatie van Suzan Vogel.

Eerste Middagsymposium Klinische Chronotherapie – 16 mei 2014, Den Haagparnassia

Samenvatting van gehouden voordrachten (zie voor referenties en volledige stukken zie bijgevoegde PDF)


Chronobiologie en het vrouwelijk hormoon bij depressie

Dr P.M.J. Haffmans, farmacoloog & M. de Kruif, psychiater, PsyQ Depressie Ambulant Den Haag

Inleiding
Vrouwen hebben een hoger risico op het ontwikkelen van een ernstige depressie in vergelijking met mannen. Deze verschillen ontstaan na de puberteit. De hypothese dat er een relatie is tussen het vrouwelijk geslachtshormoon en het ontwikkeling van depressie bestaat al sinds jaren. Voornamelijk fluctuaties van de vrouwelijke geslachtshormonen gedurende bepaalde perioden in het leven van de vrouw zoals gedurende menstruele cyclus, zwangerschap en de perimenopauze zouden de kwetsbaarheid voor het ontwikkelen van een (vrouw specifieke) depressie verhogen. Onder invloed van het vrouwelijk hormoon veranderen circadiane ritmes. Dit betekent dat er redenen zijn aan te nemen dat er een chronobiologische relatie is bij de ontwikkeling van deze vrouw specifieke depressieve stoornis waarop effectieve chronotherapeutische interventie aan kan vangen die vaak minder kostbaar is en minder invasief is dan treatment as usual (SSRI).

Doel
Het scheppen van een theoretisch kader van de interactie tussen de biologische klok en het vrouwelijk hormoon. Het onderzoeken van de literatuur met betrekking tot het werkingsmechanisme van chronotherapie bij depressie tijdens perioden van fluctuaties van de vrouwelijke geslachtshormonen.

Methode
Een systematische review van literatuur waarvoor databases als Pubmed, Cochrane Library en Web of Science zijn doorzocht.

Resultaten
Er wordt een overzicht gegeven van studies die chronotherapeutische interventie bij vrouw specifieke depressieve stoornissen beschrijven en de interactie tussen chronobiologie en het vrouwelijk hormoon/depressie bespreken.

Conclusie
De chronotherapeutische interventie als vaak weinig invasieve en minder kostbare optie voor behandeling voor depressie gedurende verschillende hormonale perioden dient verder te worden onderzocht.


 

Klinische chronotherapie bij uni- en bipolaire depressies

R.F. Riemersma-van der Lek, B.C.M. Haarman, Y. Meesters Universitair Centrum Psychiatrie, Universitair Medisch Centrum Groningen

Drie decennia geleden werden depressieve mensen met slaapdeprivatie behandeld in het UMC Groningen (UMCG). Deze behandeling bleek erg succesvol. Na een nacht niet slapen verdween de depressieve stemming de dag daarop goeddeels1. Echter, dit effect was niet blijvend en de depressie keerde na de volgende nacht, wanneer de patiënt weer had geslapen, terug. Mede vanwege dit weliswaar snelle, maar erg kortdurende effect raakte deze behandelmethode in onbruik. Door internationale ontwikkelingen, waarbij slaapdeprivatie met andere behandelingen werd gecombineerd en de nodige successen werden geboekt2-6, is het Universitair Centrum Psychiatrie van het UMCG in oktober 2013 weer begonnen met het aanbieden van chronotherapie, waarbij slaapdeprivatie wordt gecombineerd met lichttherapie, terwijl het gebruik van psychofarmaca wordt gecontinueerd. De eerste ervaringen van het opzetten van deze behandelwijze, het motiveren van zowel het management, het personeel en uiteraard de patiënten komen in deze presentatie aan de orde evenals de praktische gang van zaken en de implementatie van een relatief arbeidsintensieve behandelwijze die voor een groot deel in de nachtelijke uren plaatsvindt. Hoe kunnen patiënten worden gemotiveerd door personeel dat zelf ook gemotiveerd moet zijn. In deze presentatie gaat het er vooral om u deelgenoot te laten worden van de ervaringen die we hebben opgedaan bij het implementeren van deze behandelwijze, naast dat wij uiteraard de eerste behandelresultaten zullen benoemen.


ADHD en verstoringen in het circadiane ritme

D. Bijlenga, PsyQ Haaglanden, Den Haag

Achtergrond
Van de volwassen patiënten met ADHD heeft 78% een verlate slaapfase (1; 2). Dit is een chronisch patroon van laat slapen en laat opstaan met een onvermogen om te gaan slapen op een gewenst eerder tijdstip, wat kan leiden tot slaperigheid overdag, slapeloosheid ‘s nachts, en problemen in de sociale, relationele en professionele sfeer, en eventueel verergering van de ADHD symptomen.

Doel
We onderzochten de relatie tussen ADHD symptomen en de verlate slaapfase. Ook hebben we het effect van de verlate slaapfase op de algemene gezondheid bij volwassenen met ADHD bekeken.

Methoden
Het eerste onderzoek was een vragenlijstonderzoek onder een grote groep volwassenen met ADHD en een groep controles. Het tweede onderzoek was een observationeel case-control onderzoek met 12 volwassenen met ADHD en 12 gematchte controles. Hierbij hebben we gedurende 5 dagen en nachten de activiteit, temperatuur, en melatonine gehaltes gemeten. Het tijdstip waarop de melatonine-gehalte een bepaalde drempelwaarde bereikt heet de dim-light melatonin onset (DLMO).

Resultaten
We hebben een verband gevonden tussen veel ADHD symptomen en het hebben van een verlate slaapfase en een hoger BMI; niet alleen in de ADHD groep maar ook in de controlegroep (3). Uit het observationele onderzoek bleek dat de DLMO, het activiteitenpatroon, en het lichaamstemperatuur allen in gelijke mate verlaat waren, gemiddeld 2,5 uur, waardoor het lijkt alsof de patiënten in een andere tijdzone leven (4). Ook duurde het bij de ADHD groep gemiddeld een uur langer om in slaap te vallen na het bereiken van de DLMO. Doordeweeks sliepen de patiënten te kort: gemiddeld maar 5 uur.

Conclusie
Door de verlate slaapfase slapen patiënten chronisch te kort, wat een verhoogd risico geeft op een hoger BMI en chronische aandoeningen. Behandeling van de verlate slaapfase met melatonine en licht therapie is daarom aangewezen.


Lichttherapie voor het behandelen van slaap-waak ritme stoornissen

M. Geerdink (1), D.G.M. Beersma (1), V. Hommes (2), M.C.M. Gordijn(1,3)
1. Chronobiologie afdeling, Centrum voor Levenswetenschappen, Universiteit Groningen, Nederland; 2. Philips Consumer Lifestyle, Drachten, Nederland. 3. Chrono@Work B.V., Groningen, Nederland.

Het is al een aantal jaren bekend dat licht niet alleen belangrijk is om te kunnen zien, maar dat we ons ook vitaler en meer uitgerust voelen met veel licht overdag (Viola et al. 2008, Smolders et al. 2013). Het mechanisme hierachter verloopt via speciale ’lichtgevoelige retinale ganglion cellen’ (ipRGC’s) (Berson et al. 2002), die een signaal van het licht sturen naar de ‘Suprachiasmatic Nucleus’ (SCN). De SCN wordt ook wel onze biologische klok genoemd, omdat deze kleine groep van neuronen, gelegen in de hypothalamus, vele processen in ons lichaam een ritme oplegt met een periode van ongeveer 24-uur. We hebben op de juiste momenten licht nodig om onze SCN goed te kunnen afstellen. Licht met veel blauw blijkt het meest effectief, omdat het eiwit melanopsine in de ipRGC’s het meest gevoelig is voor blauw licht (review Hatori & Panda 2012). Een curve die de gevoeligheid voor een fase verschuiving van de SCN uitzet tegen de timing van de lichtpuls wordt een ‘phase response curve’ (PRC) genoemd. Met behulp van PRC studies is bepaald dat extra licht in de avond- of in de ochtend onze biologische klok respectievelijk naar achteren (later) of naar voren (vroeger) schuift (Khalsa et al. 2003, Rüger et al. 2013). Het slaap-waak ritme wordt voor een groot deel door de biologische klok bepaald en voor het behandelen van een verstoord slaap-waak ritme verdient lichttherapie daarom de aandacht. Behalve dat licht gebruikt kan worden om de fase van de biologische klok te beïnvloeden, heeft licht bij mensen ook een activerend effect (Chellapa et al. 2011). Beide aspecten dienen bij het optimaliseren van lichttherapie voor de behandeling van slaapproblemen mee gewogen te worden.

Mensen met een verlaat slaapritme (late chronotypes), met als extreem voorbeeld het ‘delayed sleep phase syndrome’ (DSPS) ondervinden grote problemen door hun verlate slaapritme. Ze hebben vooral op werkdagen een probleem, omdat ze veel vroeger moeten beginnen dan hun biologische klok aangeeft. Daardoor zijn er op werkdagen klachten bij het inslapen, slaap inertia klachten bij het wakker worden en is er veel slaperigheid overdag. Daarbij komt nog dat deze slaapklachten sterk gecorreleerd zijn aan depressieve klachten (Mallon et al. 2000, Hidalgo et al 2009). Bovendien is het hebben van een verlate slaapfase gecorreleerd met een verhoogd risico op een ongezonde levensstijl, zoals roken, overmatig alcohol gebruik, overgewicht, diabetis en cardiovasculaire problemen (Wittman et al. 2010, Roenneberg et al 2012, Merikanto et al 2013). DSPS klachten en stemmingsstoornissen komen in een vicieuze circel voor.

In onze studie hebben we onderzocht op welke manier lichttherapie voor late chronotypes kan worden geoptimaliseerd. In een eerdere studie vonden we dat 3 optimaal getimede intens blauwe lichtpulsen van 30 min op opeenvolgende dagen het melatonine ritme kunnen vervroegen (Geerdink et al. In prep.). Op basis van deze informatie hebben we getest of blauw licht effectief is om op de langere termijn niet alleen het melatonine ritme maar ook het slaapritme te vervroegen. Daarnaast is getest wat er gebeurde met de slaapkwaliteit en de slaperigheid overdag en of de effecten in stand bleven nadat er met de therapie werd gestopt.


Lichttherapie voor de behandeling van depressie en slaapstoornissen bij de ziekte van Parkinson: evidence en ervaringen uit een lopende behandelstudie

S. Rutten, C. Vriend, O.A. van den Heuvel, J.H. Smit, H.W. Berendse, Y.D. van der Werf
GGZ InGeest / VU Medisch Centrum, afdeling Psychiatrie Amsterdam

Achtergrond
Depressie en slaapstoornissen komen veelvuldig voor bij de ziekte van Parkinson (ZvP). Een verstoring van het circadiane ritme lijkt hierin een rol te spelen. Lichttherapie is werkzaam door verbetering van het circadiane ritme, en zou een patiëntvriendelijk behandelalternatief zijn. Zowel patiënten als behandelaars dienen echter gemotiveerd te worden voor deze nieuwe behandelmethode.

Doel
Na deze lezing is de deelnemer bekend met de achtergrond en huidige evidence voor de behandeling van depressie en slaapproblemen bij de ZvP met lichttherapie. Daarnaast worden ervaringen gedeeld die zijn opgedaan gedurende een lopende behandelstudie naar dit onderwerp.

Methoden
Bovenstaande onderwerpen worden besproken aan de hand van een literatuurstudie. Mogelijke problemen en aandachtspunten bij toepassing van lichttherapie bij Parkinsonpatiënten op basis van de ervaringen van een nu lopende behandelstudie worden gepresenteerd.

Resultaten
Het circadiane ritme van patiënten met de ZvP wordt door verschillende factoren verstoord, en uit onderzoek is gebleken dat veel Parkinson patiënten daadwerkelijk een verschuiving van hun ritme hebben. Uit diverse pilotstudies en één naturalistische behandelstudie blijkt dat lichttherapie een positief effect heeft op de stemming, slaap en motoriek bij patiënten met de ZvP. Op dit moment wordt er een gerandomiseerde, gecontroleerde behandelstudie naar het effect van lichttherapie op depressie bij Parkinson patiënten verricht. Ervaringen die gedurende dit onderzoek zijn opgedaan, worden besproken, waarbij wordt ingegaan op de rekrutering, de praktische uitvoering van de behandeling en problemen die hierbij op kunnen treden.

Conclusie
Lichttherapie is een veelbelovende behandeloptie voor de behandeling van depressie, slaapproblemen en mogelijk ook motorische symptomen bij de ZvP. Er is meer onderzoek nodig om dit wetenschappelijk te onderbouwen. Bij het opzetten van nieuw onderzoek kan gebruik gemaakt worden van reeds opgedane ervaringen uit andere behandelstudies.

groepsfoto